Artikelen
Niet voor niets is een gevleugelde uitdrukking van Asterix en Obelix “rare jongens die Romeinen”. In het algemeen gaan mensen er vanuit dat de eigen cultuur gewoon en normaal is en dat ‘de ander’ afwijkt. De meest simpele definitie van cultuur is dan ook: ‘hoe wij gewend zijn de dingen te doen’. Zo hoort dat, dat is normaal en gewoon, zijn typische cultuur uitspraken. We noemen dit ook wel etnocentrisme: de eigen cultuur als meetlat nemen. Omgaan met andere cultuur ‘schuurt’ daarom altijd een beetje. Informatie over die andere culturen: ‘hoe zij gewend zijn de dingen te doen’, helpt. Maar de wereld is groot en de verschillen omvangrijk. Er wonen in Nederland mensen van over de hele wereld, zo’n 180 verschillende nationaliteiten. En dan hebben we het nog niet over de verschillen binnen de nationaliteiten. Kijk maar binnen Nederland: Groningers of Limburgers of Amsterdammers en Rotterdammers daar kunnen grote verschillen tussen zitten. Bovendien is de ene Groninger de andere niet en zo is ook de ene Surinamer de andere niet. Feiten kennis over cultuurverschillen die schiet dan ook altijd te kort, is altijd onvolledig. Wat wel kan is een grondhouding ontwikkelen waarin je open staat voor de verschillen. Enkele uitgangspunten van een interculturele grondhouding:
- Jouw cultuur is uniek en ‘vreemd’ voor mensen met een andere cultuur. Realiseer je dat jouw manier de uitzondering kan zijn in plaats van de norm. Check waar mogelijk je vooronderstellingen en verwachtingen.
- Iedereen heeft stereotypen beelden over andere culturen. Ken je eigen stereotypen en gebruik ze als prototypes die door ervaringen geüpdate en verandert kunnen worden.
- Respecteer de gebruiken van ‘anderen’. Pas je gedrag waar nodig en mogelijk aan, maar neem gebruiken en normen van anderen niet zo maar over. Blijf jezelf.
- Verwar een individu niet met de cultuur. Individuele eigenschappen zijn niet altijd cultureel bepaald en niet ieder individu heeft dezelfde culturele patronen opgedaan. Individuele verschillen begrijpen is net zo belangrijk als culturele verschillen begrijpen.
- Luister, observeer en probeer te begrijpen voordat je oordeelt en beoordeelt.
- Leren van anderen culturen kan alleen wanneer verschillen niet alleen begrepen worden maar ook oprecht gewaardeerd.
Alhoewel binnen een land en nationaliteit mensen individueel dus heel verschillend kunnen zijn, zijn er wel grote patronen te ontdekken binnen een land of nationaliteit die gebaseerd zijn op de dominant aanwezige cultuur. Verschillende wetenschappers hebben die patronen in kaart gebracht. In dit artikel wordt nader op die patronen ingegaan. Ik maak daarvoor gebruik van een recente publicatie getiteld ‘Waarom zijn wij anders?’ van Sarah Lanier[1] en van de theorieën van Geert Hofstede[2]
In grote lijnen kun je zeggen dat er verschillen zijn tussen de noordelijke landen in de wereld en de zuidelijke. Onder de noordelijke landen rekenen we dan: Noord Europa (Zwitserland en daarboven), de Verenigde staten, Canada en verder gebieden waar voornamelijk Europese emigranten wonen: Israel, Nieuw Zeeland, Australië en Argentinië of de dienst hebben uitgemaakt: Zuid Afrika, en zuidelijk Brazilië. Onder de zuidelijke landen reken we: Zuid Amerika, Azië, Afrika, landen rond de Middellandse zee, Midden Oosten en de Balkan.
Taakgericht of relatiegericht
Een belangrijk verschil tussen de noordelijke en de zuidelijke culturen is de relatie- of taakgerichtheid. Het verschil wordt bijvoorbeeld zichtbaar in samenwerking. Voor de zuidelijke culturen staat de relatie centraal, ook als een taak uitgevoerd moet worden, is de sfeer waarin dat gebeurt van groot belang. In de noordelijke culturen is de prestatie maatgevend, een goede sfeer is mooi meegenomen, maar geen doel op zich. Zuidelijke culturen nemen dan ook vaak eerst de tijd voor een praatje, terwijl noordelijke culturen direct aan het werk willen.
Hoe herken je relatiegerichtheid en taakgerichtheid:[3]
Relatiegericht
- Communicatie moet een ‘goed gevoel’ atmosfeer creëren.
- Alhoewel dit voor individuen kan afwijken, is de samenleving als geheel gericht op gevoelens.
- Efficiëntie en tijd krijgen nooit prioriteit boven een persoon.
- Het is ongepast om aan het begin van een zakelijke bijeenkomst of telefoongesprek direct over zaken te beginnen.
Taakgericht
- Communicatie moet voorzien in accurate en juiste informatie.
- Alhoewel dit per individu kan afwijken, is de samenleving als geheel gericht op logica.
- Efficiëntie en tijd hebben hoge prioriteit, en het serieus nemen daarvan is een teken van respect voor de andere persoon.
Directe versus indirecte communicatie
Een ander belangrijk verschil is de manier van communiceren. Waar zuidelijke culturen in hun communicatie vooral gericht zijn het creëren van een goede sfeer en in ieder geval voorkomen dat een ander zich beledigd zal voelen, zullen noordelijke culturen bij voorkeur efficiënt en accuraat willen communiceren en daardoor directer zijn in de communicatie.
Hoe herken je directe en indirecte communicatie:
Directe communicatie
- Korte, directe vragen tonen respect voor iemands tijd, en laten een zekere mate van professionaliteit zien.
- Een ‘ja’ betekent ‘ja’ en ‘nee’ is ook echt ‘nee’. Er zijn geen verborgen betekenissen.
- Een eerlijk en direct antwoord bevat alleen informatie en is geen weerspiegeling van hoe iemand over jou denkt.
- Je kunt (op een vriendelijke manier) zeggen wat je denkt, en het zal gewoonlijk niet persoonlijke opgevat worden.
Indirecte communicatie
- Alles draait om vriendelijkheid ten opzichte van elkaar.
- Iedere vraag moet zo gesteld worden dat het niet als beledigend ervaren zal worden.
- Gebruik een derde partij om accurate informatie te krijgen als je denkt dat een directe vraag te onbeleefd zal overkomen, of niet de resultaten geeft waar je naar op zoek bent.
- Een ‘ja’ is mogelijk niet het antwoord op jouw vraag. Het kan de eerste stap zijn in het beginnen van een vriendelijke conversatie. Mogelijk is verbale gehoorzaamheid binnen die cultuur een vereiste. Vermijd gesloten vragen, dus vragen waarop ‘ja’ of ‘nee’ geantwoord moet worden.
- Voorkom dat mensen in verlegenheid gebracht worden.
Individualisme versus groepsidentiteit
Een ander belangrijk cultuurverschil is of je van jongst af aan geleerd hebt jezelf als individu te zien of als behorend tot een gemeenschap. In de noordelijke culturen staat het individu, je eigen mening, je eigen rechten en plichten centraal en is opvoeding vooral gericht op zelfstandigheid en onafhankelijkheid. In de zuidelijke culturen leren kinderen dat ze deel zijn van een groep, de familie, het dorp, een stam. Jouw handelen heeft een weerslag op de hele groep. Je moet je zo gedragen dat je de groep eer aan doet en geen schande. Maar je staat er nooit alleen voor. Je groepsleden zullen alles met je delen, je beschermen en voor je opkomen. Opvoeding is gericht op gezamenlijkheid en van elkaar afhankelijk zijn.
Hoe herken je individualisme en collectivisme:
Individualistische cultuur
- Ik ben een zelfstandige persoon, met mijn eigen identiteit.
- Ieder individu heeft een eigen mening en kan voor zichzelf spreken.
- Initiatief nemen binnen een groep is goed en wordt verwacht.
- Mijn gedrag heeft alleen een weerslag op mij, niet op de groep.
Groepsgerichte cultuur
- Ik hoor ergens bij, dus ik besta.
- Mijn identiteit is volledig verbonden met de groep (familie, stam, e.d.).
- De groep beschermt me en zorgt voor me.
- Initiatief nemen binnen een groep wordt grotendeels bepaald door mijn rol daarin.
- Ik verwacht niet dat ik ergens alleen voor kom te staan.
- Mijn gedrag heeft een weerslag op de groep.
- Teamleden verwachten dat hun leider instructies geeft en de lijnen uitzet.
Culturen met grote en met kleine machtsafstand
Met name hoe tegen macht aangekeken wordt is direct merkbaar in samenwerking. Noordelijke culturen hebben vaker een kleine machtsafstand, en een klein verschil in hiërarchie, terwijl zuidelijke culturen een grotere machtsafstand en belang hechten aan hiërarchische verschillen. Toch is de grens tussen noordelijk en zuidelijk met betrekking tot machtsafstand flexibeler dan bij de andere kenmerken. Nederland heeft een kleine machtsafstand, we tutoyeren makkelijk, noemen mensen makkelijk bij de voornaam. Maar in België en Duitsland is er al weer meer machtsafstand en spreek je mensen die je niet goed kent met u aan en zeker niet bij de voornaam. In zuidelijke culturen zijn veel duidelijker hiërarchische scheidslijnen.
Hoe herken je grote en kleine machtsafstand:
Kleine machtsafstand
- Alle mensen hebben gelijke rechten
- Leidinggevenden zijn toegankelijk en makkelijk aan te spreken
- Hiërarchie is niet erg belangrijk. Er zijn zo weinig mogelijk ‘lagen’ in organisaties
- Het is makkelijk informele kontakten te leggen ook met maatschappelijk hoog geplaatsten
- Er wordt snel getutoyeerd en voornamen gebruikt
Grote machtsafstand
- Hiërarchie is belangrijk, je moet je plaats kennen
- Je maatschappelijke status bepaald je rechten en geeft je privileges
- Ondergeschikten zijn afhankelijk van leidinggevende en deze zijn niet makkelijk toegankelijk
- Je hebt te gehoorzamen aan iemand die hiërarchisch boven je staat. Je kunt die niet zomaar aan-, laat staan tegenspreken.
- Je hebt respect voor ouderen, voor gezagsdragers en voor iedereen die hiërarchisch boven je staat
Feminiene en masculiene culturen
Een laatste verschil dat ik hier wil noemen zijn de verschillen tussen een meer feminiene en een meer masculiene cultuur. Nederland is samen met de Scandinavische landen het meest feminien. Mannen en vrouwen rollen, posities en gedrag overlappen elkaar. Een feminiene cultuur heeft ‘zachte’ waarden waar solidariteit en zorg voor zwakkeren hoog in het vaandel staan. In een masculiene cultuur is er een duidelijke scheiding tussen mannen en vrouwen rollen en wordt ongelijkheid in de cultuur als gegeven beschouwd. Er zal eerder geld naar bewapening gaan dan naar ontwikkelingssamenwerking.
Hoe herken je feminiene en masculiene cultuur:
Feminien
- Overlappende rollen van mannen en vrouwen, de sekse zijn complementair aan elkaar
- Emoties mogen worden geuit
- Tolerante samenleving, waar gelijkheid hoog in het vaandel staat en verschil er mag zijn
- Zorg voor zwakkeren en voor het milieu
- Conflicten los je op door er over te praten
Masculien
- Gescheiden werelden van mannen en vrouwen
- Conflicten los je op door ze uit te vechten
- ‘Harde’ waarden als prestaties, succes en concurrentie staan centraal
- De sterkste wint en heeft rechten
- Emoties zijn een zwaktebod
Meer weten
Tot zover de kenmerken van enkele van de belangrijkste cultuurverschillen. Er valt natuurlijk veel meer te weten en te ervaren over cultuurverschillen. De beste manier om cultuurinformatie op te doen is door kennissen, vrienden of collegaas uit andere culturen. Het geeft je de kans om cultuur informatie én ervaring op te doen uit de eerste hand. Bovendien kun je dan direct oefenen in het omgaan met verschillen. Maar ook lezen kan je veel inzicht en informatie geven over ander culturen. Met name romans geven vaak goede cultuurinformatie omdat ze de context van het dagelijks leven van de culturen beschrijven.
[1] Waarom zijn wij anders, praktische inzichten om andere culturen beter te begrijpen, Sarah Lanier (2012), uitgeverij Ethnos, www.waaromzijnwijanders.nl ISBN 978-90-818604-0-6
[2] ‘Allemaal andersdenkenden, omgaan met cultuurverschillen, Geert Hofstede (1991), uitgeverij Contact.
[3] Voor de kenmerken is gebruik gemaakt van ‘Waarom zijn wij anders?’, zie noot 1. en ‘Allemaal andersdenkenden, omgaan met cultuurverschillen, van Geert Hofstede, uitgeverij contact, 1991.